Scena polityczna Rosji.pdf - Korespondent Wschodni

Olga Nadskakuła 

Rosyjska scena polityczna 

W naukach politologicznych scena polityczna utożsamiana jest najczęściej z 

przestrzenią, którą zagospodarowują partie polityczne. Poniższy tekst jest próbą 

opisu i charakterystyki najważniejszych ugrupowań w Rosji, z określeniem roli, jakie 

pełnią na rosyjskiej arenie politycznej. Specyficzny charakter partii politycznych w 

Rosji jest pochodną rosyjskiego systemu politycznego. 

Ze względu na kryterium dominacji poszczególnych część aparatu 

państwowego możemy mówić o rosyjskim systemie politycznym jako o 

autorytaryzmie mieszanym biurokratyczno-gospodarczo-siłowym. Z kolei Jurij 

Grigorjewicz Korguniuk, główny redaktor biuletynu «Partinform» charakteryzuje obecny 

system polityczny jako pseudopartyjny. Jego istota polega na tym, że stosunek między 

partiami i władzą kształtuje się na innych zasadach, niż w pełnym systemie partyjnym. To nie 

partie biorą pod kontrolę władzę prawodawczą i wykonawczą, a bezpartyjna biurokracja za 

pośrednictwem stworzonych odgórnie pseudopolitycznych organizacji podporządkowuje 

sobie parlament. 

Jeśli używać bardziej tradycyjnych terminów, to – jak zauważa Korguniuk – obecny 

system polityczny Rosji jest formą pośrednią między „sterowaną demokracją” a 

„plebiscytarnym cezaryzmem”. W ostatnich latach mechanizmy politycznego działania 

kwalifikują system rosyjski bardziej do pierwszej z wymienionych form: biurokracja nauczyła 

się używać we własnym interesie formalnych instytucji demokracji przedstawicielskiej. Z 

drugiej strony, takie posunięcia jak zniesienie wybieralności gubernatorów za czasów 

prezydenta Putina to krok na drodze do ustanowienia reżimu zwanego przez Korguniuka 

„plebiscytarnym cezaryzmem”. Putin co prawda nie przeprowadzał referendum, ale używał 

podobnych w istocie instrumentów, apelując do rezultatów parlamentarnych i prezydenckich 

wyborów, a także do danych badań społecznych, potwierdzających jego wysokie poparcie. 

Według redaktora, los obecnego systemu zależy od tempa dojrzewania rosyjskiego 

1

społeczeństwa obywatelskiego, którego na razie brak. Stąd też odpowiednia społeczna 

struktura rosyjskiego parlamentu. Organ ten powinien wyrażać interesy podatników, a de 

facto wyraża interesy elit politycznych i biurokracji. W takich warunkach władza 

wykonawcza pełni rolę Gospodarza, bijącego po rękach wszystkich, którzy sprzeciwiają się 

jego postanowieniom 1 . 

Nikołaj Pietrow ekspert fundacji Carnegi zaznacza, że najbardziej adekwatnym 

pojęciem opisującym system polityczny Rosji jest termin „delegatywna demokracja” 2 , 

będącej zaprzeczeniem przedstawicielskiego charakteru władzy, lub „wyborcza monarchia”- 

termin ukuty przez Lilię Szewcową i Igora Klamkina, podkreślający impulsywny i przy tym 

epizodyczny, a nie stały charakter procesu demokratycznego. Pietrow przywołuje też 

definicję amerykańskiego politologa, Fareeda Zakarii, który określa rosyjski system jako 

mieszkankę elementów nieliberalnej demokracji i liberalnej autokracji. Można też nazwać go 

miękkim autorytaryzmem z elementami dekoracyjnej demokracji. Istotę politycznych zmian 

od 2000 roku charakteryzuje bowiem osłabienie demokratycznych instytucji: obu izb 

parlamentu, partii politycznych, rządu, itd 3 . 

Partie polityczne na rosyjskiej scenie politycznej 

Ewolucja rosyjskiego systemu partyjnego potwierdza, że współczesną osią 

podziału socjopolitycznego nie są kwestie ideologiczne, stosunek do reform 

gospodarczych, ale przede wszystkim lojalność wobec ośrodka kremlowskiego i 

kreowanej przez niego polityki 4 . 

1 

Дмитрий Фурман, Александр Морозов, Владимир Прибыловский, Николай Петров, Юрий Коргунюк и 

Ален Блюм, Политическая система России после путинских реформ, 

http://www.polit.ru/article/2005/01/27/polit_system/ 

2 

Możemy wymienić trzy główne cechy „delegatywnej demokracji” : 

1) koncentracja władzy w rękach silnego przywódcy i grupy jego najbliższych współpracowników; 

2) personalistyczne i autorytarne podejmowanie decyzji z tendencją do wyłączania z tego procesu 

instytucji politycznych, gospodarczych i społecznych; 

3) niski poziom instytucjonalizacji władzy, wyrażający się w osłabieniu niezależnych instytucji: kongresu, 

partii politycznych, władzy sądowniczej, wolnych i uczciwych wyborów 

zob. G. O’Donnell, Entrevista con Jorge Heine, „LASA Forum”, nr 2., 1992 

3 

Дмитрий Фурман, Александр Морозов, Владимир Прибыловский, Николай Петров, Юрий Коргунюк и 

Ален Блюм, op.cit. 

4 

Zjawisko to zauważalne było już po wyborach parlamentarnych 7 grudnia 2003 roku. Zob. A. Głowacki, A. 

Stepień- Kuczyńska (red.), Rosja Putina, Łódź 2004, s. 62. 

2

Wychodząc od charakterystyki rosyjskich partii politycznych, należy wspomnieć o 

podziale na partie pierwszego i drugiego typu. Partie pierwszego typu są instytucjami 

wspierającymi centrum decyzyjne. Dostarczają temu ostatniemu niezbędnych zasobów 

kadrowych, lojalnościowych, agitacyjnych 5 . Ich celem jest wsparcie dla osób sprawujących 

władzę. 

Celem partii drugiego typu jest zagospodarowanie zatomizowanego, 

niezadowolonego, populistycznego elektoratu i przekształcenie go w grupę popierającą 

obecną władzę. Nie dążą do zdobycia władzy, mają natomiast zmniejszać zasoby wyborcze 

partii i ugrupowań krytykujących ośrodek kremlowski. W tym sensie, partie drugiego typu są 

ośrodkami podporządkowanymi decydentom politycznym. Najlepszym przykładem tego typu 

partii w Rosji jest Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji Władimira Żyrinowskiego. 

Jak wskazuje Nikołaj Pietrow, „teraz partie to obrazki, to jakieś symbole, a nie realne 

instrumenty kontaktowania się władzy i społeczeństwa. Wybory to polityczne show, to 

pewnego rodzaju badanie opinii publicznej” 6 . 

W podobnym tonie wypowiada się Igor Bunin, szef Centrum Technologii Politycznej. 

Uważa on, że partie polityczne w Rosji to swoiste symulakra. Nie odgrywają swej 

podstawowej roli to jest artykulacji i agregacji interesów społecznych. Polityczny reżim nadal 

jest spersonalizowany, instytucje są słabe. Po przyjęciu nowego prawa wyborczego nie udało 

się zarejestrować ani jednej partii, wyłączając parę przyłączeniowych projektów, 

realizowanych pod egidą Kremla 7 . 

Tym samym, zgodnie z wyeksplikowaną przez rosyjskich ekspertów tezą, rosyjskie 

partie są tworami efemerycznymi, bezideowymi, źle zorganizowanymi, a przez to tracą 

jakąkolwiek siłę polityczną. Uosabiają ją natomiast grupy finansowo-przemysłowe, ściśle 

powiązane z elitą władzy. Połączenie w tym przypadku metod finansowych, monopolu 

informacyjnego i różnych form przymusu jest znakomitym sposobem na kontrolę i kreowanie 

rosyjskiej sceny politycznej. W rezultacie więc, prawdziwa walka o władzę nie toczy się 

5 R. Bäcker, Potencjały zmienności rosyjskiego systemu politycznego (w:) (w:) Rozpad ZSRR i jego 

konsekwencje dla Europy i świata, (red.) Anna Jach, Kraków 2011, s. 486. 

6 Н. Петров, Негативизм в отношении партии власти растет, http://carnegie.ru/publications/?fa=43104 

7 И Бунин, Выборы, недовольство и популизм, http://politcom.ru/12952.html 

3

wewnątrz systemu partyjnego, a między określonymi grupami interesów 8 . Jako organizacje 

mało aktywne, partie nie dążą do zwiększenia poparcia dla swoich programów wyborczych, 

nie posiadają twardego elektoratu, dlatego możemy mówić o pozorach relacji reprezentacji 9 . 

Zmienność postaw wyborczych wiążę się zarówno z brakiem upodmiotowionych grup 

społecznych, które odnalazłyby w programach partii politycznych tezy odpowiadające ich 

interesom, oraz słabością elit politycznych. Jak słusznie zauważa Roman Bäcker, w Rosji 

istnieje silna tendencja do używania mechanizmów czarnej propagandy podczas kampanii 

wyborczej, nadużywania zasobów administracyjnych i eliminowania ugrupowań czy 

kandydatów, którzy zagrażają obecnemu układowi politycznemu. Jedną z metod jest odmowa 

rejestracji partii. 

Oficjalna rejestracja wiąże się nie tylko z prawem do udziału w wyborach, ale i z 

szeregiem innych przywilejów: np. dofinansowaniem ze strony państwa. Wg prawa o partiach 

politycznych, każda z partii może zostać zdelegalizowana z wielu powodów: 

Po pierwsze Ministerstwo Sprawiedliwości może sprawdzić ilość członków (w 2006 

roku masowe sprawdzanie partii wykazały, że w szeregach partii są nieletni, osoby zmarłe, 

lub fikcyjne). 

Po drugie, Ministerstwo Sprawiedliwości ma prawo kontrolować wewnętrzne życie 

partii, sposób powoływania jej organów itd. Jeśli dostrzeże naruszenie formalnych procedur, 

np. nieprawidłowości w głosowaniu na zjeździe partii może uznać władze partii za 

nieupoważnione do zarządzania ugrupowaniem. Nie odmawia tym samym rejestracji, ale taka 

cenzurka wystawiona przez Ministerstwo Sprawiedliwości czyni partię praktycznie 

niedyspozycyjną, uniemożliwia podejmowanie decyzji 10 . 

„Systemowa” i „niesystemowa” opozycja 

Ze względu na kryterium legalności funkcjonowania partii i stosunek do aktualnej 

władzy wyróżniamy w Rosji „systemową opozycję” i „niesystemową”. 

„Systemową opozycję” cechuje bardzo wysoka skłonność do kompromisów z władzą, 

przejawiająca się w niechęci do krytykowania kluczowych decyzji elity rządzącej. Partie 

8 por. M. Nizioł, Dylematy kulturowe międzynarodowej tożsamości Rosji, Lublin 2004, s. 110-113. 

9 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 47. 

10 Г. Голосов, Российская оппозиция накануне выборов, http://opendemocracyru.livejournal.com/38720.html, 

01.09.2011 

4

„systemowej opozycji” nie mogą pozwolić sobie na wysuwanie w wyborach polityków, 

którzy są wrogo nastawieni do Kremla i jego polityki. Warto dodać, że sztywne, zastygłe w 

swoich programach, lojalne i pokorne partie „systemowej opozycji” nie są w stanie 

zaproponować wyborcom nowych treści. Niezdolność skoncentrowania się na realnych 

problemach, – wszystko to obniża jej elektoralny potencjał 11 . 

Partie „systemowej opozycji” – to niszowe partie. Każda z nich ma wąską grupę 

poparcia, co odpowiada Kremlowi. Jak zauważył politolog, Gieorgij Gołosow, koncepcja 

„systemowej opozycji” polega na tym, że wyborcy mają głosować na „Jedyną Rosję” nie z 

racji faktu, że partia im się podoba, ale dlatego, że inne partie podobają się im jeszcze mniej. 

W Rosji stworzono takie reguły gry, że „systemowa opozycja” nie podoba się prawie nikomu. 

Z drugiej strony mamy „niesystemową opozycję”. Tworzą ją partie, które nie 

otrzymały zgody na rejestrację. Koncentrują się na organizowaniu mityngów, demonstracji, 

akcji protestacyjnych. 

„Niesystemowa opozycja” rozważała dwa sposoby zamanifestowania fikcyjności 

obecnego układu politycznego. Po pierwsze bojkot wyborów, po drugie niszczenie kart 

wyborczych. Oba jednak wydają się Gieorgijowi Gołosowowi mało racjonalne. Zdaniem 

politologa, bojkot wyborów byłby możliwy, gdyby udało się utrzymać niską frekwencję. 

Tymczasem przez ostatnie lata władza stara się ją podnieść poprzez mobilizację określonych 

grup, np. rencistów, weteranów wojennych, osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach 

państwowych itd. 

Druga strategia również wydaje się niemożliwa do urzeczywistnienia, gdyż musiałaby 

zakładać współpracę z pracownikami komisji wyborczej, którzy zwykle są lojalni wobec 

Kremla. 

Zdaniem Gołosowa jest jeszcze trzeci sposób – zachęcanie wyborców do głosowania 

na każdą inną partię niż partia władzy. Tu jednak pojawia się z kolei problem słabości partii 

systemowej opozycji. 

11 Ibidem 

5

Prawo wyborcze: 

„Gdyby wybory mogły coś zmienić dawno byłyby zakazane”- mówi stare 

powiedzenie, doskonale oddające charakter procesu wyborczego w Rosji. Władza doskonale 

kontroluje sytuację na scenie politycznej za pomocą ustawodawstwa wyborczego. Warto 

przypomnieć, że w lipcu 2001 roku uchwalona został ustawa o partiach politycznych. Ustawa 

zezwoliła na udział w wyborach jedynie partiom politycznym i tworzonym przez nie 

koalicjom. Zgodnie z dokumentem, każda partia powinna posiadać co najmniej 46 lokalnych 

oddziałów z nie mniej niż 100 członkami w każdym 12 . Doprowadziło to do znacznej 

minimalizacji liczby partii, umożliwiając jednocześnie inicjatorom ustawy większą kontrolę 

nad sceną polityczną, oraz blokowanie legalnej działalności partiom opozycyjnym. 

Reforma ustawodawstwa wyborczego przebiegała zgodnie z literą kilku aktów, m.in. 

ustawy o gwarancjach praw wyborczych obywateli (czerwiec 2002), ustawy o ordynacjach 

wyborczych elekcji parlamentarnych (listopad 2002) i prezydenckich (grudzień 2002) oraz 

ustawy o systemie informatycznym przeliczającym oddane głosy (styczeń 2003) 13 . 

Ustawa z 2002 roku przewidywała, że do Dumy Państwowej muszą wejść 

przynajmniej 3 partie lub bloki, którym uda się zgromadzić 50 proc ważnie oddanych głosów. 

Jeśli uzyskają 50 proc. głosów, lub mniej, wówczas do parlamentu wchodzą partie, które nie 

przekroczyły 5 proc progu wyborczego. 

Dalsze zmiany w ordynacji wyborczej nastąpiły w 2005 roku. Mieszany system 

wyborczy zastąpiono systemem proporcjonalnym, a wszyscy kandydaci musieli znaleźć się na 

listach partyjnych. Zapis ten ograniczał wybór polityka niezależnego. Dodatkowo partie 

musiały przekroczyć wysoki, bo 7 proc. próg wyborczy 14 . W październiku 2011 przyjęto co 

prawda poprawki o obniżeniu progu wyborczego do 5 proc., tym niemniej będzie on 

obowiązywał dopiero w wyborach w 2016 roku. 

12 

Federalna rosyjska ustawa o partiach politycznych z dnia 11 lipca 2001 (w:) Rosyjskie prawo konstytucyjne. 

Ustrojowe akty prawne. Polityczna organizacja społeczeństwa, t.2, wybór i red. W. Staśkiewicz, Warszawa 

2005, s. 95. 

13 

J. Rogoża, I. Wiśniewska, Podsumowanie przemian polityczno-gospodarczych w pierwszej kadencji 

Władimira Putina, „Prace OSW” nr 11, Warszawa 2003, s. 8 

14 

M. Kowalska, Geneza i kształt systemu konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej (w:) Rozpad ZSRR i jego 

konsekwencje dla Europy i świata, (red.) Anna Jach, Kraków 2011, s. 393 

6

W 2011 pierwszy raz wybierano skład Dumy Państwowej na 5 lat. Do wyborów 

startowało 7 partii: Jedna Rosja, Sprawiedliwa Rosja, Komunistyczna Partia Federacji 

Rosyjskiej, Liberalno-Demokartyczna Partia Rosji, Jabłoko, Słuszna Sprawa, Patrioci Rosji. 

Warto dodać, że w 2007 roku brało udział 11 partii, a w 2003 - 23 partie. Poprawki 

wprowadzone do rosyjskiego prawa wyborczego zapewniają jeden mandat partiom, które 

uzyskały od pięciu do sześciu procent głosów, natomiast te, które uzbierały od sześciu do 

siedmiu procent poparcia mają do dyspozycji 2 mandaty. 

„Niesystemowa opozycja” ma ograniczone pole manewru, jeśli chodzi o wyrażenie 

swojego niezadowolenia z powodu restrykcyjnego prawa wyborczego. 9 czerwca 2004 roku 

wprowadzono ustawę o zgromadzeniach, wiecach, demonstracjach i manifestacjach. Ustawa 

zaostrza wymogi wobec organizatorów (wydłuża procedurę zorganizowania akcji, a także 

zakazuje organizacji manifestacji w pobliżu głowy państwa). 

Warto w tym miejscu wspomnieć, że mimo tych zapisów, od marca 2009 roku 

rosyjska opozycja stara się organizować na Placu Triumfalnym w Moskwie akcje – w obronie 

zapisanego w 31. artykule konstytucji Federacji Rosyjskiej – prawa do zgromadzeń. Próby te 

ponawia ostatniego dnia miesiąca liczącego 31 dni. Przedsięwzięcie nazwano „Strategią 31” i 

jest ono o tyle niebezpieczne dla obecnej władzy, że według przeprowadzonego w lipcu 2010 

roku sondażu opinii publicznej na temat stosunku obywateli do tej inicjatywy, aż 85 proc. 

Rosjan jest przekonanych, że władze są zobowiązane wysłuchać zdania protestujących 

środowisk. Tym samym, znaczna część społeczeństwa rosyjskiego opowiada się za dialogiem 

władzy z krytykującymi ją środowiskami, wsłuchiwaniem się rządzących w postulaty 

opozycji. Z perspektywy niesłabnących wysiłków elity kremlowskiej do zachowania 

monopolu decyzyjnego w państwie, stwierdzenia tego typu mogą wydawać się niepokojące. 

Więcej, mogą być odbierane jako pierwszy krok do faktycznego osłabienia władzy. 

7

Charakterystyka partii legalnie działających w Federacji Rosyjskiej 

1) Jedna Rosja 

Partia została założona w 2001 roku na zjeździe scalającym trzy organizacje partyjne: 

„Jedność”, „Ojczyzna” i „Cała Rosja”. Powstała z nich nowa Wszechrosyjska Polityczna 

Partia Jedność i Ojczyzna. Od 2003 r. zjednoczoną partią kieruje Borys Gryzłow, będący w 

elitarnym gronie petersburskich przyjaciół Putina czyli tzw. spółdzielni Priozierskiej 15 . Partia 

pełni funkcję zaplecza politycznego rządzącego tandemu Putin- Miedwiediew. Możliwości 

wyborcze „Jednej Rosji” były zawsze wprost proporcjonalne do rankingu popularności 

Władimira Putina. 

„Jedna Rosja” jest partią o charakterze statokratycznym – jej celem jest stabilizacja i 

centralizacja władzy. Oficjalną ideologią ugrupowania jest konserwatyzm i centryzm. 

Najważniejszym zadaniem partii wyeksplikowanym w dokumencie programowym jest 

utrzymanie silnego państwa. Inne wartości, chociażby takie jak zagwarantowanie obywatelom 

FR dostatniego życia, mają być realizowane w ramach istnienia silnej władzy prezydenckiej, 

gwarantującej stabilność i porządek w kraju. To właśnie ona (silna władza) jest warunkiem 

sine qua non, by urzeczywistnić idee państwa prawa, sprawiedliwości, by utrzymać ład w 

państwie i przeciwdziałać separatyzmowi 16 . 

W partii wyróżniamy kilka frakcji podzielone na kluby o charakterze dyskusyjnym: 

klub 4 listopada (o orientacji konserwatywnej), centrum polityki konserwatywno-społecznej 

(o orientacji socjalizującej), klub państwowo-patriotyczny (orientacja narodowa) oraz 

liberalny. 

Partia niejednokrotnie podlegała krytyce za brak realnego programu. Znany rosyjski 

politolog i technolog polityczny Gleb Pawłowski 8 kwietnia 2011 roku stwierdził: „w 

państwie obserwujemy chaos, nikt niczego nie jest pewny, partia rządząca na pół roku do 

wyborów nie wie, jaki jest jej program i czyje interesy ma przedstawiać” 17 . Aleksiej Navalny, 

15 R. Cheda, Kto jest kim na rosyjskiej scenie politycznej, „Polityka”, 4. 12.2011. 

http://www.polityka.pl/swiat/analizy/1521731,1,kto-jest-kim-na-rosyjskiej-sceniepolitycznej.read#ixzz1gcaY2ZOX 

16 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 64. 

17 Г. Павловский, Тандем превратился в тромб Государства российского, „Новая Газета”, nr 90, 

17.04.2011 

8

znany bloger, twórca strony internetowej Rospil, na której obnaża afery korupcyjne nazwał 

„Jedną Rosję” partią „oszustów i złodziei”. 

Od 2010 roku „partia władzy” sukcesywnie traci swoje poparcie. Wiceszef centrum 

Lewady Aleksiej Grażdankin uważa, że wynik ten wiąże się ze spadkiem popularności dla 

najważniejszych osób w państwie: Władmira Putina i Dymitra Miedwiediewa. Ich ranking 

spada od 2010. Wówczas prezydenta Dymitra Miedwiediewa popierało 77 proc. 

społeczeństwa, a Władimira Putina 80 proc. W listopadzie 2011 roku Miedwiediewa 

popierało już tylko 57 proc., a Putina - 61 proc. 18 Jak wskazuje Grażdankin wynika to z faktu, 

że Putin nie określił nowych celów przed swoją kolejną prezydenturą 19 . Politolog Borys 

Makarenko podkreśla moralne zużycie się osobowości Putina. Jego zdaniem społeczeństwo 

czuje, że system wyczerpał swój potencjał. 

Głównym społecznym bodźcem zmiany oceny Putina stały się: brak rezultatów w 

walce z korupcją, rozwarstwienie społeczne oraz nierówność dochodów. Przy czym, 

najbardziej znienawidzoną grupą społeczną są nie tyle przedsiębiorcy, ile urzędnicy. Putin zaś 

jawi się jako obrońca i wyraziciel interesów tej grupy 20 . 

Społeczeństwu rosyjskiemu coraz mniej podoba się sytuacja, kiedy władza w państwie 

skupiona jest w rękach wąskiej grupy osób. Z przeprowadzonego w październiku 2011 roku 

przez ośrodek Jurija Levady sondażu opinii publicznej aż 34 proc. respondentów stwierdziło, 

że prowadzi to do samowoli, wzrostu nadużyć i korupcji, 20 proc. ankietowanych uważa, że 

sytuacja taka implikuje zastój i przyczynia się do pozostawania Rosji w tyle za innymi 

krajami, a tylko jedna czwarta respondentów widzi w niej zapewnienie porządku i stabilności 

w kraju 21 . Dlatego rośnie poziom niezadowolenia z prowadzonej przez obecną elitę rządzącą 

polityki stabilizacji. Ta ostatnia nie jest już rozumiana jako działania zapewniające 

bezpieczeństwo i porządek w państwie, ale jako stagnacja i realizacja interesów decydentów 

politycznych. Stąd nie dziwi rosnący ferment społeczny. Jest on wynikiem braku dialogu na 

18 У "Единой России" сел голос Рейтинг тандема и правящей партии пошел вниз, http://www.levada.ru/08- 

11-2011/u-edinoi-rossii-sel-golos-reiting-tandema-i-pravyashchei-partii-poshel-vniz, 08.11.2011 

19 Ibidem 

20 А. Кречетников, Есть ли в России культ Путина?, 

http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2011/11/111116_putin_cult.shtml 

21 О демократии в России и культе личности В.Путина, 16.11.2011, http://www.levada.ru/16-11-2011/o- 

demokratii-v-rossii-i-kulte-lichnosti-vputina 

9

linii władza-społeczeństwo, rosnącej bariery komunikacyjnej uniemożliwiającej władzy 

dostosowanie swoich haseł do oczekiwań społecznych. 

Wyniki jakie uzyskiwała partia „Jedna Rosja” w kolejnych wyborach do Dumy 

Państwowej przedstawiają się następująco: 

2003 rok - 37,57 proc. głosów, co zapewniło jej 220 mandatów 

2007- 64,3 proc. i 315 mandatów 

2011- 49,3 proc. i 238 mandatów 

2) „Sprawiedliwa Rosja” 

Ugrupowanie powstało 28 października 2006 roku z połączenia „Partii Życie”, „Partii 

Emerytów” i „Ojczyzny”. Na jego czele stanął Siergiej Mironow, sojusznik Putina i jego 

koncesjonowany rywal w wyborach prezydenckich w 2004 roku. Nowa „opozycyjna” partia 

naznaczona przez władze na rolę przeciwników „Jednej Rosji”, nie może być realną 

przeciwwagą dla obecnej elity rządzącej. Zapotrzebowanie na nią wychodzi bowiem od 

władzy, a nie społeczeństwa, nie reprezentuje więc interesów tego ostatniego. 

Powoływanie nowych „partii fasadowych” służy ochronie interesów rządzących i 

kanalizowaniu niezadowolenia społecznego przez pozyskiwanie głosów wyborców 

oddawanych na przeciwników politycznych 22 . Potwierdzeniem tej tezy może być spotkanie 

zastępcy przewodniczącego prezydenckiej administracji Władysława Surkowa z 

deputowanymi Rosyjskiej Partii Życie 24 marca 2006 roku. Na spotkaniu Surkow 

wyartykułował życzenie stworzenia w kraju dwupartyjnego systemu. Zastępca szefa 

administracji prezydenta zaznaczył, że brak jest w społeczeństwie „drugiej nogi“, na której 

mógłby oprzeć się Kreml, gdyby pierwsza zawiodła. Druga noga miałaby przyciągać tzw. 

„elektorat protestacyjny” i tym samym odbierać wyborców ugrupowaniom skrajnym 23 . 

W obliczu sporów między „Jedną Rosją” a „Sprawiedliwą Rosją” w kwietniu 2011 

roku odwołano Siergieja Mironowa z funkcji przewodniczącego partii. Nowym szefem został 

Nikołaj Lewiczew. 

22 A. Podolski, rosyjskie partie fasadowe, „Polska w Europie” 1998, nr 27, www.pwe.org.pl, por M. Nizioł, 

Dylematy kulturowe międzynarodowej tożsamości Rosji, Lublin 2004, s.112. 

23 Стенограмма-минимум. Партия жизни обнародовала инструкции Владислава Суркова, 

«Коммерсант», № 150 (3481), 16.08.2006. 

10

Jak zauważa politolog Nikołaj Pietrow, przed wyborami 2011 roku, Kreml zamierzał 

zlikwidować projekt „Sprawiedliwa Rosja”, by wzmocnić pozycję „Jedynej Rosji”. Nacisk 

na „Sprawiedliwą Rosję” poskutkował przejściem szeregu deputowanych do 

„Ogólnorosyjskiego Frontu Narodowego” 24 Wydawało się, że ostateczne rozbicie 

„Sprawiedliwej Rosji” jest kwestią czasu. Jednakże trudności partię tylko ją umocniły, a 

Kreml zrozumiał, że w przypadku nieobecności „Sprawiedliwej Rosji” jej potencjalny 

wyborca zagłosuje na komunistów, a nie na „Jedną Rosję” 25 . 

Na wyborach w 2007 roku partia zdobyła 7,74 proc. poparcia co przełożyło się na 34 

mandaty. W 2011 roku partia zdobyła 13,24 proc. poparcia (64 mandaty). 

3) Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji 

Leszek Kołakowski powiedział kiedyś „Nie ma bardziej ryzykownej metody oceny 

kierunków filozoficznych, jak zaufanie do nazw, które nadają sobie ich wyznawcy. Jest to bez 

wątpienia prawda banalna, ale godna częstego powtarzania”. Podobne stwierdzenie odnosi się 

do nazwy niektórych rosyjskich partii politycznych, w tym z pewnością LDPR. Partię założył 

Władimir Żyrinowski w 1989 roku. Jewgienija Albac, redaktor naczelny gazety „Nowoje 

Wriemia” jest zdania, że partia powstała z inicjatywy służb specjalnych: KGB i FSB, które za 

jej pośrednictwem chciały utrzymać wpływ na rosyjski system polityczny 26 . Z czasem stała 

się tzw. partią drugiego typu, przechwytując elektorat nieprzyjaznych wobec Kremla 

ugrupowań i partii. 

Wg dokumentu programowego partii, występuje ona za demokracją i liberalizmem. 

Jednak faktycznie jest partią nacjonalistyczną i antyliberalną. Duża część rosyjskich 

politologów określa LSPR „partią jednego człowieka”, drużyną wodza - Władimira 

Żyrinowskiego 27 . Sam Żyrinowski nazywa siebie gosudarstwiennikiem (państwowcem). 

Uważa, że silne państwo to podstawa. Interesy społeczeństwa mogą być realizowane tylko w 

24 

Ogólnorosyjski Front Narodowy to inicjatywa Władimira Putina ogłoszona 6 maja 2011 roku w Wołgogradzie 

na zjeździe „Jednej Rosji” mająca na celu skupienie organizacji, ugrupowań, którym jak to ujął premier „nie jest 

obojętna przyszłość Rosji” i które miałyby możliwość zgłaszania kandydatów na deputowanych do Dumy 

Państwowej. W rzeczywistości Ogólnorosyjski Front Narodowy miał być platformą wspierającą partię „Jedna 

Rosja” przed wyborami 4 grudnia 2011 roku. 

25 

Н. Петров, Выборы-2011: конец «эпохи Путина», http://carnegie.ru/publications/?fa=46130 

26 

R. Cheda, op. cit. 

27 

R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 119. 

11

takim stopniu, w jakim nie są sprzeczne z interesami państwa. Nawołuje do odgórnego 

sterowania gospodarką, powrotu wywiezionego z kraju kapitału, dobrowolnego zjednoczenia 

krajów wchodzących w skład ZSRR LDPR wedle słów jej szefa ma być partią prawdziwych 

patriotów sprzeciwiającą się antynarodowym siłom kompradorstwa 28 . 

Jest to partia populistyczna, statokratyczna tworząca własną definicję liberalizmu i 

specyficzną wizję uszczęśliwiania człowieka. Nie jest też, jakby się mogło wydawać partią 

opozycyjną wobec Kremla. Według dyrektora Ałtajskiej Szkoły Badań Politycznych, 

profesora Jurija Czernyszowa, „Projekt specjalny: Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji ma 

za zadanie neutralizować marginalny i protestacyjny elektorat. Co więcej, Żyrinowski i jego 

partia są użyteczni dla władzy jeszcze z innego powodu. Organizują szereg akcji na krawędzi 

prowokacji, sondują społeczeństwo sprawdzając, na ile jest ono gotowe przyjąć rozwiązania 

autorytarne” 29 . 

Począwszy od wyborów do Dumy Państwowej w 1993 roku, poparcie dla partii 

Żyrinowskiego rysowało się następująco: 

mandaty 

1993- partia zajęła pierwsze miejsce w wyborach otrzymując 22,92 proc. głosów- 64 

1995 -11,18 proc. - 51 mandatów. 

1999 - 5,98 proc. - 17 mandatów 

2003 - 11,45 proc.- 36 mandatów 

2007 - 8,14 proc. - 40 mandatów. 

2011- 11,67 proc.- 56 mandatów. 

4) Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej 

Partia jest kontynuacją Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Od 1993 roku 

jej szefem jest Gienadij Ziuganow. W jej skład weszły ugrupowania o ideologii 

marksistowskiej, komunistycznej, kołchozowej i lewicowo-nacjonalistycznej, które powstały 

po rozpadzie KPZR. 

28 

Программа Либерально-Демократической Партии России (ЛДПР) принята на ХIII съезде ЛДПР 13 

декабря 2001 г. в г. Москва w: http://www.ldpr.ru/programm_ldpr.htm 

29 

С. Чистякова, Старый аттракцион, „Континент Сибирь”,17.08.2007 

12

Partia stawia sobie zadanie wprowadzenie „odnowionego socjalizmu”- socjalizmu 

XXI wieku. W krótkiej perspektywie stawia sobie za cel przywrócenie władzy siłom 

patriotycznym w Rosji, denacjonalizację majątku narodowego, ochronę małego i średniego 

biznesu, wzmocnienie polityki socjalnej. Ponadto żąda zwrotu Rosji jej środków pieniężnych 

umieszczonych w zagranicznych bankach. 

Zgodnie z programem partii należy jak najszybciej przedsięwziąć kroki, które 

zapobiegną upadkowi państwa. Plan naprawczy ma być podzielony na trzy etapy. Pierwszy 

przewiduje dojście do władzy „ludzi pracujących” z nadrzędną rolą członków partii KPRF. 

Pomoże to uniknąć skutków katastrofalnych reform lat 90. poprzez nacjonalizację 

sprywatyzowanego wówczas majątku narodowego. Drugi etap przewiduje wzrost znaczenia 

związków zawodowych. W ekonomii nastąpi stopniowy powrót do socjalistycznych form 

gospodarowania, tym niemniej zachowany zostanie drobny kapitał prywatny. Trzeci etap 

będzie już natomiast urzeczywistnieniem socjalizmu. 

Partia nie jest traktowana przez ośrodek kremlowski jako zagrożenie, o czym świadczą 

słowa Władimira Putina „KPRF jest konstytucyjną partią — działa w ramach prawa i 

Konstytucji Federacji Rosyjskiej, głosują na nią miliony ludzi. Nie dostrzegać tego znaczy nie 

szanować milionów własnych obywateli.(…) Dlatego też zapędzać do podziemia realną 

polityczną siłę – a komunistyczna partia taką realną polityczną siłą jest – byłoby błędem. 

Każdy zakaz w sferze politycznej prowadzi do radykalizacji.” 30 . 

Począwszy od wyborów do Dumy Państwowej w 1993 roku, poparcie dla 

Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej przedstawiało się następująco: 

1993 rok - 12,4 proc. 65 mandatów 

1995 rok- 22,73proc. 157 mandatów 


2003 rok- 11,6proc. 52 mandaty 


2011 rok- 19,16 proc. 92 mandaty 

5) Słuszna Sprawa 

30 Владимир Путин: Россия идёт навстречу Западу, не забывает о свободе прессы и праве КПРФ на 

жизнь, http://pda.lenta.ru/russia/2002/04/08/putin/, 26.10. 2009. 

13

Partia centroprawicowa utworzona w 2008 roku z połączenia trzech partii: „Obywatelskiej 

Siły”, „Sojuszu Sił Prawicowych” i „Demokratycznej Partii Rosji”. Jak czytamy w programie 

partii, opowiada się ona za wstąpieniem Rosji do UE, „za ukróceniem samowoli urzędników i 

struktur siłowych” oraz zniesieniem nietykalności deputowanych. Wg jednego z członków 

partii Władisława Inoziemcewa, ugrupowanie dąży do zapewnienia jak najszerszej wolności 

obywatelom FR, która zagwarantowana byłaby prawami politycznymi, ekonomicznymi, 

socjalnymi i kulturalnymi. Ponadto „Słuszna Sprawa” optuje za przywróceniem powszechnej 

wybieralności władzy, w tym też gubernatorów, merów miast i głów subiektów RF oraz za 

ograniczeniem terminu sprawowania ważnych urzędów publicznych do dwóch kadencji. 

Przyszłość Rosji partia upatruje w przezwyciężeniu dogmatyzmu, obskurantyzmu i 

niedostatku wykształcenia. 

Warto wspomnieć, że w kwietniu 2011 roku liderem partii został znany oligarcha 

Michaił Prochorow. Władze kremlowskie zleciły mu poprowadzenie partii do wyborów 

parlamentarnych i zagospodarowanie elektoratu centroprawicowego, który i tak nie poparłby 

Jednej Rosji. Tym niemniej ambicje Prochorowa i manifestowanie przez miliardera swojej 

niezależności uczyniły go wrogiem Kremla. Jak podkreślali przed wyborami do Dumy 

Państwowej w 2011 roku eksperci Fundacji Carnegi, Mykola Siruk i Lilia Szewcowa, 

„przypadek Prochorowa był chyba, najlepszym prezentem dla obserwatorów: i rosyjskich i 

zagranicznych. Zademonstrował całą istotę rosyjskiej polityki, kampanii wyborczej. Pokazał, 

że w rosyjskich wyborach mogą uczestniczyć tylko te zwierzęta, które biegają na smyczy. 

Jeśli chcesz troszkę większej wolności, długiej smyczy, wyrzucają cię z politycznej gry. (…) 

Prochorow zaczął jakieś dziwne działania, próbując urzeczywistnić własne decyzje”. Zdaniem 

wspomnianych wyżej ekspertów, w rosyjskich wyborach uczestniczą jedynie pokorne partie, 

tylko one mają możliwość uczestniczenia w kampanii wyborczej. „Przykład Prochorowa 

odsłonił istotę zbliżających się wyborów. Te wybory w Rosji będą tarczą, która odegra jedną 

rolę — nie dopuścić nikogo nowego, nie wpuścić do systemu świeżego powietrza i zachować 

przy władzy tych ludzi, którzy już tam są” 31 . 

31 М. Сирук, Л. Шевцова, Прохоровский тест для Кремля, http://carnegie.ru/publications/?fa=45590, 

20.09.2011 

14

Od września 2011 roku szefem partii jest Andrej Dunajew. W wyborach 

parlamentarnych 4 grudnia 2011 roku partia zdobyła 0,6 proc. głosów. 

6) Jabłoko 

Partia liberalna powstałą w 1993 roku. Nazwa partii pochodzi od pierwszych liter nazwisk jej 

założycieli: Grigorija Jawlińskiego, Jurija Bołdyriewa i Władimira Łukina. Przez okres 15-tu 

lat szefem partii był Grijorij Jawliński, w 2008 roku liderem został Siergiej Mitrochin. Partia 

opowiada się za rozwojem klasy średniej oraz konkurencji rynkowej, wsparciem małej 

przedsiębiorczości, gwarancją podstawowych wolności wszystkim obywatelom. Jak 

wskazywał Georgij Jawliński „Jabłoko” łączy podejście liberalne z socjaldemokratycznym: 

„Nasz ideologiczny model tworzy połączenie haseł liberalnych i socjaldemokratycznych. 

Powinniśmy być liberałami, żeby bronić prywatnej własności, żądać obniżenia podatków, 

maksymalnej wolności dla przedsiębiorców, rozwoju prywatnej przedsiębiorczości. (…) Nie 

możemy jednak zapominać, że Rosja to kraj, który nie może istnieć bez bezpłatnego 

wykształcenia, bez bezpłatnej medycyny na wysokim poziomie. Nie możemy zapominać, ilu 

jest u nas emerytów, ilu inwalidów, ile terytoriów, które jeszcze dziś nie są gotowe przyjąć 

liberalnego podejścia. Powinniśmy zrobić wszystko, żeby budować silne, liberalne podstawy 

gospodarki a jednocześnie dbać o rozwiązanie najważniejszych społecznych problemów w 

kraju” 32 . 

W czasach prezydentury Jelcyna partia krytykowała polityczny kurs obrany przez prezydenta 

oraz reformy ekonomiczno-społeczne. Również polityka Wladimira Putina nie przyniosła mu 

zwolenników wśród członków „Jabłoka”. Lider partii, Gieorgij Jawliński ostro sprzeciwiał się 

procesowi sądowemu przeciw Michaiłowi Chodorkowskimu i Płatonowi Lebiedewowi 

W skład partii wchodzi szereg frakcji, które mają zapewnioną pewną samodzielność w 

działaniu. I tak wyróżniamy frakcję „Zielona Rosja”, frakcja „Obrony praw człowieka”, 

„Matki żołnierzy”, Socjaldemokratyczna frakcja, Młodzieżowa frakcja,; Frakcja 

przedsiębiorców, frakcja „Starsze pokolenie” 

W wyborach do Dumy Państwowej poparcie dla „Jabłoka” rysowało się następująco: 

32 Г. А. Явлинский, Десять лет. Публикации, интервью, выступления (1990—1999). Москва 1999, s. 427- 

428. 

15

W 1993 roku partia zdobyła 7,86 proc. głosów, co dało jej 20 mandatów 



W 2003 roku partia zdobyła 4,30 proc. głosów, co nie zapewniło jej żadnego mandatu 

W 2007 roku partia zdobyła 1,59 proc. głosów, co nie zapewniło jej żadnego mandatu 

W 2011 roku zdobyła 3,43 proc. głosów. głosów, co nie zapewniło jej żadnego 

mandatu w Dumie Państwowej. 

7) Patrioci Rosji 

Umiarkowanie lewicowa partia, powstała na skutek rozłamu w KPFR. Zarejestrowana 

jako partia polityczna w 2005 roku. Liderem partii jest Gienadij Siemigin. W skład partii 

weszło szereg małych ugrupowań lewicowych. Strategicznym celem partii jest stworzenie w 

Rosji społeczeństwa równych możliwości, harmonijnie łączącego polityczną stabilność, 

społeczną sprawiedliwość i zrównoważony rozwój ekonomiczny. Partia dąży do zjednoczenia 

wszystkich sił opozycyjnych w kraju, którym bliskie jest socjalistyczne, socjaldemokratyczne, 

i centrowe spojrzenie na rozwój społeczeństwa i państwa. „Patrioci Rosji” odrzucają 

radykalizm, ekstremizm, szowinizm i nacjonalizm w każdych przejawach 33 . 

W wyborach do Dumy Państwowej w 2011 roku zdobyli 0,97 proc. głosów, nie 

zdobywając żadnego mandatu. 

Tzw. Opozycja demokratyczna 

Wspominając o „niesystemowej opozycji” w Rosji podkreślić trzeba przede 

wszystkim rolę Partii Wolności Narodowej, powstałej 13 grudnia 2010 roku. W jej skład 

weszły ugrupowania bloku koalicyjnego „Za Rosję bez przemocy i korupcji”, a konkretnie: 

ruch „Solidarność” Borysa Niemcowa, „Sojusz Ludowo-Demokratyczny” Michaiła 

Kasjanowa, „Demokratyczny Wybór” Władimira Miłowa oraz „Republikańska Partia Rosji” 

Władimira Ryżkowa. 

Istotnym celem powstania formacji była wspólna walka o głosy wyborców w 

wyborach parlamentarnych w 2011 roku oraz wystawienie jednego kandydata w najbliższych 

33 Программа партии, http://www.patriot-rus.ru/partyProgramm/#p1_3 

16

wyborach prezydenckich w 2012 roku. Partia nie doczekała się oficjalnej rejestracji i nie 

mogła startować w wyborach do Dumy Państwowej. Mimo to ugrupowanie aktywnie 

uczestniczyło w kampanii wyborczej z hasłem „W farsie nie biorę udziału”, podkreślając na 

każdym kroku naruszenia przedwyborcze ze strony władz i zachęcając do zagłosowania 

„przeciw wszystkim” 34 . 

Liderzy partii krytykują obecną władzę, a przede wszystkim byłego i (najpewniej) 

przyszłego prezydenta Władimira Putina. W marcu 2011 roku liderzy ugrupowania 

przygotowali dokument „Putin. Korupcja” obnażając wady systemu, ukształtowanego w 

czasach prezydentury Władimira Putina. Partia organizuje szereg akcji protestacyjnych, 

mających zwrócić uwagę na antydemokratyczny i korupcyjny charakter obecnej władzy. Jak 

pokazują jednak sondaże opinii publicznej, partia nie ma zbyt dużego poparcia w 

społeczeństwie rosyjskim, podobnie jak inne ugrupowania „niesystemowej opozycji”. 

Zdaje się, że najważniejszym zadaniem stojącym przed dzisiejszym demokratycznym 

środowiskiem antykremlowskim w Rosji jest konieczność zmiany metod działania. Chodzi o 

to, by nie repetować negatywnych doświadczeń związanych z powoływaniem koalicji 

antyputinowskich z przeszłości. Takim negatywnym odniesieniem może być sytuacja 

polityczna w Rosji w 2006 roku. Wówczas to rozdrobniona opozycja rosyjska mając w 

perspektywie nadchodzące wybory parlamentarne, a następnie prezydenckie zwarła szeregi, 

łącząc się w koalicję „Inna Rosja”. Szybko jednak ujawniły się konflikty między liderami 

partii wchodzących w skład powstałego w ten sposób ruchu (chociażby na tle wyłonienia 

jednego kandydata opozycji na prezydenta). W ostateczności blok się rozpadł, doszło do 

kolejnych podziałów, a w rezultacie – powstania nowych formacji politycznych. 

Dużym minusem bloku „Inna Rosja” było wymieszanie ideologiczne partii 

wchodzących w jego skład. Jak zaznacza rosyjski politolog i dziennikarz Dymitr Oreszkin, 

siły polityczne określające się jako „demokratyczne” weszły w koalicję z partią narodowych 

bolszewików Eduarda Limonowa, co deprecjonowało inicjatywę przeciwników środowiska 

kremlowskiego w oczach demokratycznie nastawionych obywateli. 

34 Warto zaznaczyć, że w lipcu 2010 roku powstał niezarejstrowany ruch społeczny „Głosuj przeciwko 

wszystkim” (наХ-наХ) nawołujący do bojkotu grudniowych wyborów do Dumy Państwowej w 2010 roku. 

Formalnie, jeśli chodzi o prawo wyborcze, to nie istniała możliwość zagłosowania „przeciwko wszystkim”. 

http://grani.ru/Politics/Russia/Election/m.190834.html 

17

Podsumowanie 

Rosyjska scena polityczna jest tworem kreowanym odgórnie przez kremlowskich 

specjalistów od socjotechniki. Jak słusznie zaznacza prof. Adam Daniel Rotfeld rosyjska 

„suwerenna demokracja wyraża w swej istocie niewiarę w pluralizm polityczny i w to, że 

społeczeństwo w wolnych demokratycznych wyborach może podjąć decyzję zgodną z 

interesem rosyjskiego państwa” 35 . Rosyjskie zarejestrowane partie polityczne są tworami 

sztucznymi, powstałymi nierzadko na zamówienie Kremla i przez niego kontrolowanymi. W 

konsekwencji opozycja systemowa nie jest opozycją wobec aktualnej władzy, ale opozycją 

przy władzy. Rosyjskie partie nie wyrażają interesów poszczególnych grup społecznych. 

Nikołaj Pietrow, ekspert moskiewskiego oddziału Fundacji Carnegie mówi „W normalnej 

demokracji programy walczących ze sobą partii są jak rozmaite dania w restauracyjnym 

menu. Można wybrać indyka w jabłkach, pieczeń wołową albo jajecznicę. Jest wybór. 

Tymczasem w Rosji Kreml przejmie wkrótce całą restaurację. Nadal będzie można wybierać, 

ale z karty napisanej przez władzę. Jeśli ktoś będzie chciał zaproponować coś nowego, szef 

kuchni odpowie, że przecież mają już wszystkie możliwe dania w jadłospisie” 36 . 

Tym samym również Duma Państwowa nie jest miejscem, gdzie poszczególne 

ugrupowania starają się przeforsować konkretny program polityczny, ale przestrzenią, gdzie 

określone grupy realizują własne interesy. 

Zastanawiając sie nad możliwością utrzymania się obecnego układu politycznego w 

Rosji należy zwrócić uwagę na coraz większą aktywność społeczną i coraz głośniej wyrażane 

niezadowolenie z modelu państwa, który ukształtował się za czasów Władimira Putina. 

Protesty i demonstracje po grudniowych wyborach parlamentarnych pozwalają przypuszczać, 

że rosyjska demokracja nie będzie – jak dotychczas – przedmiotem krytyki jedynie świata 

zachodniego, ale również budzące sie w Rosji społeczeństwo obywatelskie zacznie domagać 

się większej wolności w polityce i ograniczenia autorytarnych praktyk rządzenia państwem 

przez elity kremlowskie. 

35 A.D. Rotfeld, Stagnacja i zastój, „Nowa Europa Wschodnia”, listopad-grudzień 2011, s.33. 

36 Ł. Wójcik, Putin tworzy opozycję, „Przekrój”nr 46/2006 

18

. 

19

Scena polityczna Rosji.pdf - Korespondent Wschodni

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?